अलीकडेच वाचनात आलेल्या काही लेखांवरुन व चर्चेमधून ’
ज्योतिषशास्त्र ’ व तसेच ’ फलज्योतिष ’ हे थोतांड आहे, असे
विधान केले की आपण फार मोठे ’ विज्ञाननिष्ठ ’
व अधुनिक विचारांचे आहोत अशी बहुतेक लोकांची समजूत झालेली असावी.
मूळातच ’ ज्योतिष ’ हि ’विद्या ’ आहे का ’ शास्त्र ’
आहे ? हा संभ्रम निर्माण करणार विषय
असून, माझ्या मते “ज्योतिष “ ..! शास्त्र ,विद्या, कला व
विज्ञानाचा अविष्कार आहे.या साठी आपण
विद्या, शास्त्र व तसेच विज्ञान म्हणजे काय हे जाणून घेणे
अत्यंत महत्वाचे आहे. याचा सखोलपणे अभ्यास करण्यासाठी ज्योतिष, शास्त्र, ज्ञान, अज्ञान,
विज्ञान, अविद्या, विद्या
व कला इ. व्याख्या माहिती करुन घेऊया.
ज्योतिष :ज्योतिष या शब्दाची व्युत्पत्ती ज्योति या शब्दापासून झाली असून
त्याचा अर्थ प्रकाश देणारी असा आहे, प्रकाश
देणा-या पदार्थास ’ज्योतिष्क’
असे म्हणतात. ’ज्योतिष्क’ हे
परमेश्वराकडे जाणा-या मार्गावरीलपथदिपकच.अकाशातील सूर्य, ग्रह,
तारे इ. असंख्य प्रकारचे ’ ज्योतिष्क ’
असून त्यांची गती, स्थिती व त्यामुळे निर्माण
होणारे परिणाम इ. विषयाचे ज्ञान प्राप्त करण्याची विद्या म्हणजेच “ज्योतिषशास्त्र
विद्या“होय. शिवपुराणामध्ये भगवान शंकरांनी पार्वतीस ज्या चवदा विद्या सांगितल्या
आहेत त्यामध्ये“वैद्यकशास्त्र”व“ज्योतिषशास्त्र“याविद्यांचासमावेश आहे.येथे शास्त्र, अविद्या व विद्या म्हणजे काय हे जाणून घेऊया.
शास्त्र :शास्त्र म्हणजे विज्ञान या भ्रामक कल्पनेतूनच ब-याचदा दिशाभूल
होते.येथे शास्त्र म्हणजे भारतीय धर्मशास्त्र असा
अर्थ अभिप्रेत आहे. प्राचीन भारतीय धार्मिक साहित्याचे श्रृति आणि स्मृती हे दोन
प्रमुख भाग असून येथेश्रृतीम्हणजे ज्याला आत्मविस्मृती कधीच झाली नाही अशा पुरुषाचे शब्द होत. असा एक
परमात्माच आहे. म्हणूनच श्रृतीला म्हणजेच वेदाला परमेश्वरप्रणीत म्हणतात. या
श्रृती म्हणजे वेद, ब्राम्हण, उपनिषद
होत.
स्मृतीम्हणजे परमेश्वरप्रणीत श्रृतीवरुन ज्यांना पुढे आत्मज्ञान झाले व
नंतर त्यांनी ग्रंथ केले, त्या ग्रंथानास्मृतीअसे म्हणतात.
धर्मशास्त्र, इतिहास, पुराण, सूत्र, आगम, दर्शन इ. स्मृतीचे
प्रमुख सहा भाग असून धर्मशास्त्रामध्ये मनुष्याच्या कर्तव्याबद्दल सांगितले असून
आचार, विचार, व्यवहार आणि प्रायश्चित्य
असे धर्मशास्त्राचे प्रमुख भाग होत. भारतीय धर्मशास्त्राव्दारे धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष या चतुर्विध
पुरषार्थांचे दर्शन घडते. हिच विचारधारा “ज्योतिषशास्त्र “विद्येत मानण्यात
आली आहे. ( येथे शास्त्र म्हणजे भारतीय धर्मशास्त्र असा अर्थ अभिप्रेत आहे,
विज्ञान नाही. ) जन्मकुंडलीमध्ये एकूण बारा भाव (स्थान) असून तीन
तीन स्थानांचे चार समूह होतात व त्यास त्रिकोण असे संबोधिले जाते. धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष अशी ही या
त्रिकोणांची नावे होत.
धर्मत्रिकोण :कुंडलीमधीलप्रथम,पंचमवनवमस्थान इ. तीन स्थान .
अर्थत्रिकोण :कुंडलीमधीलव्दितीय,षष्ठमवदशमस्थान इ. तीन स्थान .
कामत्रिकोण :कुंडलीमधीलतृतीय,सप्तमवएकादशस्थान इ.तीन स्थान .
मोक्षत्रिकोण :कुंडलीमधीलचतुर्थ,अष्टमवव्दादशस्थान इ.तीन स्थान .
